Gom cả một thế hệ: tư duy nhận dạng kiểu mẫu (pattern matching)
8x hay 9x hay Gen Z? Bạn cần phải làm gì?
Chắc là các bạn cũng đã nghe qua câu chuyện một người tên Tùng BT chia sẻ về việc không tuyển một ứng viên 9x, và đánh đồng thành điểm yếu của cả một thế hệ. Đã có rất nhiều bài viết phân tích câu chuyện này rồi, riêng mình muốn đóng góp thêm 1 góc nhìn nữa, liên quan nhiều hơn đến cách chúng ta tư duy, rút ra kết luận. Theo mình đây là yếu tố quan trọng dẫn đến bài viết gây tranh cãi kia.
Thói quen gán ghép hay nhận dạng kiểu mẫu của con người
Bộ não chúng ta có một thói quen giúp chúng ta học và ghi nhớ mọi thứ rất nhanh, đó là khả năng “label” và gắn kết mọi thứ với nhau. Từ nhỏ chúng ta có thói quen gắn những thứ khó nhớ vào những gì gần gũi, từ đó giúp chúng ta ghi nhớ và học mọi thứ dễ dàng hơn. Chúng ta áp dụng cách thức này vào mọi khía cạnh, bao gồm cả "suy luận" và kết luận một vấn đề nào đó, khi đó chúng ta hình thành nên những kiểu mẫu (pattern) và chúng ta có xu hướng dán nhãn vào những kiểu mẫu mà mình đã biết. Đây là một dạng mental model phổ biến của con người.
Câu chuyện bạn Tùng đánh giá cả một thế hệ 9x là chậm, ít cập nhật hơn so với các bạn Gen Z, trong khi Gen Z các bạn năng nổ, sẵn sàng làm và chưa kể việc ko vướng bận gia đình, là điển hình của cách label này. Đây có thể là vì sự dễ dãi, có thể là vì thói quen kết luận quá nhanh (fast judgement), hay yêu cầu phải ra content liên tục dẫn đến thiếu thấu đáo và cẩn thận trong suy luận.
Vậy thì, vấn đề thật ra vốn dĩ không nằm ở “generation/thế hệ” mà nằm ở "giai đoạn/stage” nghề nghiệp của một người.
Note: Để suy nghĩ và tư duy được điều này, chúng ta có thể sử dụng “first principles thinking” và nghiệm ra bản chất thật sự của vấn đề. Thật ra, đây là 2 lối tư duy phổ biến: First principles thinking vs Pattern matching - là cách mà Tùng BT sử dụng để viết nền bài viết kia. Theo mình, không hẳn First principles thinking sẽ tốt hơn pattern matching. Quan trọng là bạn biết mình đang sử dụng kiểu thinking nào để suy luận.Giai đoạn chứ không phải thế hệ
Mình chợt nhớ lại giai đoạn mình 18-24 tuổi, tức là cũng tầm các bạn Gen Z bây giờ, mình rất năng nổ. Mình sẵn sàng làm công việc đầu tiên với mức lương 2.5tr và vẫn làm đủ mọi thứ từ quản lý website đến làm tờ rơi. Công việc thứ 2, mình làm cho 1 công ty sản xuất nội thất và đồ gỗ truyền thống, mình sẵn sàng chạy xe máy mỗi ngày 15km đến xưởng làm, với mức lương 5tr. Ở đây mình sẵn sàng làm mọi thứ, dù background Engineer/IT và công việc là quản lý website, mình sẵn sàng đi khuân vác gỗ khi cần. Chắc chắn động lực không phải là để tăng lương hay thăng tiến, động lực là mình cảm thấy sự thú vị của những việc trước giờ mình chưa từng được biết. Mình sẵn sàng chạy lên xưởng vì rất tò mò về cách các nghệ nhân làm ra từng cái bàn cái ghế.
Vậy thì, nếu so với Gen Z, mình nghĩ bản thân mình hay nhiều người cùng thế hệ cũng không khác gì nhiều so với thế hệ Gen Z khi đặt vào khía cạnh năng nổ hay ham học hỏi cái mới. Rõ ràng, thế hệ không phải là yếu tố duy nhất định hình nên phong cách hay thế mạnh khi làm việc của một người. Nó phụ thuộc vào từng giai đoạn nghề nghiệp và thái độ của chúng ta đối với công việc trong mỗi giai đoạn đó.
Khi trẻ, thường chúng ta có sự nhiệt huyết và ham mê học hỏi rất cao, sẵn sàng thể hiện và chứng tỏ bản thân. Đây là giai đoạn đầu của sự nghiệp và dù là 8x, 9x hay Gen Z, ai cũng phải trải qua giai đoạn như vậy thôi. Sự khác biệt chủ yếu có lẽ nằm ở cách tiếp cận kiến thức vì hiện tại việc tiếp cận kiến thức dường như là rộng và dễ hơn đối với các thế hệ sau. Tuy nhiên không vì thế mà thế hệ 9x hay 8x sẽ chậm hơn thế hện Gen Z. Những vấn đề từng thế hệ gặp phải chắc chắn là có, nhưng để nghiên cứu tác động này cần sự đánh giá bài bản hơn cũng như nghiên cứu chuyên sâu, thay vì đánh giá chỉ qua một phần đối tượng ứng viên phỏng vấn vào công ty mình để đánh giá.
Tiếp cận như thế nào ở từng giai đoạn?
Vậy nếu bạn là 9x hay 8x, cái khó nhất chính là luôn giữ được sự tò mò, đam mê học hỏi kiến thức mới trong khi vừa phải cố gắng cân bằng cuộc sống. Hiện tại ngoài công việc, bạn còn có gia đình, có nỗi lo tài chính, có gánh nặng con cái. Những nỗi lo này có thể khiến bạn sao nhãng hoặc giảm bớt đam mê và nguy hiểm hơn, là mất đi khả năng phát triển bản thân. Đây không phải do thế hệ, đây rõ ràng là những giai đoạn của một người. So với thế hệ đang ở giai đoạn trẻ hơn, cái họ thiếu lại là kinh nghiệm, là kỹ năng, là khả năng giao tiếp.
Cho nên nếu bạn đang ở giai đoạn đầu của sự nghiệp, hãy tận dụng lúc này để “gain” nhiều kinh nghiệm và kiến thức. Đừng ngại khổ ngại khó, vì sau giai đoạn này, bạn sẽ khổ cái khác và khó cái khác (haha).
Còn nếu ở giai đoạn sau, một điều ít được nhắc tới mà bạn cần phải chuẩn bị là
Khả năng phục hồi / Resilience
Sẽ có những giai đoạn mà bạn cảm thấy burnt out, cảm thấy không còn sức lực hay nỗ lực trong công việc, tệ hơn là gặp các vấn đề lớn trong cuộc sống, vốn dĩ là điều bình thường với bất cứ ai, và dĩ nhiên càng lớn tuổi, các vấn đề sẽ càng nghiêm trọng và nặng nề hơn. Lúc này khả năng phục hồi là yếu tố quan trọng giúp bạn thành công hơn. Bạn có thể sẽ phải dành những khoảng thời gian nhất định không tập trung cho công việc mà phải tập trung cho vấn đề riêng của bản thân. Quan trọng là ngay sau đó, bạn quay lại với sự nghiệp như thế nào. Đây là khả năng phục hồi.
Cũng chính vì vậy, mà một công ty hay người sếp tốt, sẽ có sự thông cảm, hoặc tạo điều kiện để bạn cân bằng những vấn đề khác nhau trong cuộc sống. Có thể bạn sẽ bị đánh giá performance chưa tốt trong khoảng thời gian đó, thậm chí là một năm đó, nhưng họ vẫn sẽ tạo điều kiện để bạn quay lại và cải thiện bản thân; thay vì đánh giá rằng thế hệ 9x, thế hệ bị vướng bận với gia đình nên không thể đáp ứng được nhu cầu công việc so với thế hệ Gen Z. Nếu bạn may mắn trong một môi trường như vậy, hãy trân trọng và tập cho mình khả năng phục hồi. Vì cuối cùng, mục tiêu của sự phục hồi không phải là dành cho công việc hay dành cho công ty, mà dành cho chính bản thân bạn.
Nếu bạn có thể quay lại, có thể tiếp tục phát triển bản thân, bạn sẽ trở nên tốt hơn (growth mindset). Bạn sẽ nhận ra rằng mình vừa nâng cấp bản thân, chắc chắn có nhiều giá trị mới hơn so với các bạn trẻ mới vào nghề. Để xây dựng được khả năng phục hồi thì đó là một bài viết khác, nhưng một vài ý bạn có thể tìm hiểu thêm như sau:
Loại bỏ tác nhân tiêu cực: loại bỏ các yếu tố gây tiêu cực trong môi trường công việc hay cuộc sống xung quanh có thể làm tệ hơn vấn đề hiện tại. Tập trung vào vấn đề mình đang gặp để xử lý triệt để.
Nhìn nhận lại bản thân và chỉ bản thân mình: bạn là ai và sẽ là ai. Bạn không phải là một hình mẫu nào khác hay một người nào khác. Khi có thể nhìn nhận bản thân, bạn có thể tìm thấy những gì mình còn thiếu và tìm cách phát triển
Kiên nhẫn: kết quả không đến với bạn trong vài ngày vài tuần, nhưng sẽ đến sau 1 năm hay sau 1 giai đoạn nhất định. Hãy kiên nhẫn tránh nóng vội.
Khi còn nhiều quỹ thời gian, hãy mạnh dạn thử nghiệm và hãy thử nghiệm tới cùng
Ở giai đoạn đầu của sự nghiệp, hay đối với Gen Z, bạn sẽ có nhiều quỹ thời gian hơn, hãy sử dụng tốt. Trải nghiệm nhiều hơn, học nhiều hơn từ những trải nghiệm này. Quan trọng là đừng thử nghiệm nửa vời hay hời hợt, hãy thử cho đến khi có kết quả, dù là thành công hay thất bại, khi đó bạn sẽ học được nhiều hơn.
Luyện tập các lối tư duy khác nhau và tập suy nghĩ chậm
Như chính bài viết này, việc nhận thức được cách tư duy, sẽ giúp bạn tránh được bias và giúp bạn giao tiếp với sếp và đồng nghiệp tốt hơn. Đây sẽ là điều bạn cần tích lũy trong một thời gian dài. Càng lúc bạn sẽ nhận ra rằng càng nhiều kiến thức mới được thu nạp, tốc độ kết luận của bạn sẽ càng chậm. Bạn sẽ đánh giá vấn đề với nhiều góc nhìn mới mẻ hơn và quan trọng là, điềm tĩnh hơn khi đối diện những thử thách mới
Hm.. mình muốn tránh việc đi quá sâu vào đưa ra lời khuyên, viết nhiều lời khuyên quá thì hơi giống self-help 😝, chủ yếu muốn phân tích các vấn đề hay gặp trong cuộc sống và tập các lối tư duy khác nhau. Theo mình đây là một phần của growth mindset. Cho nên mình sẽ dừng viết thêm về lời khuyên ở đây mặc dù, cũng đang có một danh sách các idea khác muốn viết ra lắm.